MIASTO IDEALNE
W związku z tym, że w 1578r. Jan Zamoyski piastował już wysoki urząd kanclerza wielkiego koronnego, a jego żoną była bratanica królowej Barbary Rdziwiłłówny, stary zamek na Skokówce okazał się być dla niego za ciasny i za mało reprezentatywny. Dlatego powstał pomysł wybudowania rezydencji, bardziej okazałej. Koncepcja wkrótce rozszerzyła się o budowę miasta.
Budowa miasta prywatnego w całości, to rzadkość w Europie, nie tylko w szesnastowiecznej. Jan Zamoyski był zafascynowany nowymi założeniami urbanistycznymi i architektonicznymi, które rodziły się we Włoszech. Dlatego opracowanie planu budowy miasta zlecił wielce utalentowanemu architektowi włoskiemu – Bernardo Morando. Już 10 kwietnia 1580 r. Jan Zamoyski wydał akt lokacyjny miasta. Zamość został wzniesiony w całości, w jednym czasie i stylu. Projekty takich miast nie były rzadkością w XVI wieku. Rzadko jednak udawało się je zrealizować.
Zamość jest fenomenem w dziejach architektury. Układ nawiązywał do włoskiej późnorenesansowej myśli urbanistycznej i stał się jedną z najwybitniejszych realizacji tego typu w Europie.
Miasto idealne z założenia miało być piękne, funkcjonalne i bezpieczne. Miało w sposób harmonijny łączyć życie gospodarcze, kulturowe, naukowe i religijne. Takie też było.
Bezpieczeństwo.
Zamość powstał na tzw. 'surowym korzeniu', w miejscu gdzie nie było wcześniej żadnej osady. Miejsce na jego budowę wybrano na niewielkim wzniesieniu, otoczonym częściowo rozległymi bagnami i rozlewiskami dwóch niewielkich rzek. Początkowo miał być wybudowany na planie sześcioboku, jednak zgodnie z planami Jana Zamoyskiego, miasto miało pomieścić w swoich murach jego rezydencję, dlatego ostatecznie powiększono je do rozmiarów siedmioboku. Tak o tym wydarzeniu pisał sam Jan Zamoyski: „Mając na względzie bezpieczeństwo i pożytek nie tylko mój i przyjaciół moich, ale całego sąsiedztwa i poddanych z sąsiednich wsi moich, postanowiłem zbudować miasto, połączone z tym zamkiem i świątynią, które to miasto wałem i fosą wzmocnię kosztem moim. Temu miastu nadaję nazwę wraz z zamkiem Zamoście nad Wieprzcem”.
Twierdza otoczona była potężnymi fortyfikacjami bastionowymi oraz głęboką na 6 i szeroką na kilkanaście metrów fosą. Od południa miasto osłonięte było Wielką Zalewą. Nowoczesne umocnienia w stylu nowowłoskim sprawiły, że stawiła skuteczny opór wojskom Bohdana Chmielnickiego oraz wojskom szwedzkim króla Karola Gustawa, zapisując się w historii jako niezdobyta. Do miasta można się było dostać tylko przez 3 bramy: Lubelską, Lwowską i Szczebrzeską.
Piękno i funkcjonalność.
Układ przestrzenny miasta charakteryzuje się ładem i harmonią. Jego zabudowa została dokładnie przemyślana i zaplanowana.
Zachodnia część miasta, w której znajdowały się Pałac Zamoyskich, Akademia Zamojska i Kolegiata, skupiała życie duchowieństwa i dworu. Rezydencja Zamoyskiego zajmowała jednak naczelne miejsce w mieście. Do niej prowadziły wszystkie ulice wzdłużne miasta. Od pałacu przez środek miasta i Rynku Wielkiego biegła główna arteria – ul. Grodzka, o kierunku wschód-zachód. Ona łączyła rezydencję z centrum właściwego miasta, gdzie znajdowały się trzy rynki: Wielki, Wodny i Solny. Tu skupiało się życie mieszczańskie i handlowo-rzemieślnicze. Na Rynku Wielkim, gmach ratusza został usytuowany, nie na środku placu (jak w większości miast), lecz w północnej pierzei kamienic mieszczańskich, aby nie stanowić konkurencji dla Pałacu.
To tu, na idealnym kwadracie o długości boku 100m, otoczonym kamienicami mieszczańskimi z arkadowymi podcieniami (zabudowa była jednorodna), krzyżuje się z ulicą Grodzką, druga główna arteria – ul. Solna, łącząca Rynek Wielki z dwoma mniejszymi rynkami. Warto wspomnieć, że ulice te, podobnie jak wszystkie pozostałe ulice podłużne przecięte są ulicami poprzecznymi pod kątem prostym. Jest to tzw. szachownicowy układ ulic.
Życie gospodarcze.
Zamość był ważnym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, nazywanym również „małym Gdańskiem”, gdzie odbywały się słynne jarmarki. Wpływ na to miało położenie na głównym szlaku handlowym, a także sprowadzenie do miasta bogatych Ormian, Żydów oraz Greków, dzięki którym rzemiosło i handel mogły w pełni się rozwinąć. Wkrótce do miasta zaczęli sprowadzać się Szkoci, Anglicy, Włosi, Holendrzy, Węgrzy. Miasto było kolorowe, bogate – idealne.
Życie kulturowe, naukowe, religijne.
Zamość to również ośrodek oświaty i nauki (Akademia Zamojska - trzecia po Wileńskiej i Krakowskiej szkoła wyższa; drukarnia), życia religijnego (Kolegiata) i sądownictwa (trybunał dla miast ordynacji).
